Phân tích nguyên nhân thịnh suy của các quốc gia: So sánh "Sự Giàu Và Nghèo Của Các Dân Tộc" và "Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại"

1. Giới thiệu

Trong lĩnh vực kinh tế phát triển và lịch sử kinh tế, hai tác phẩm nổi bật đã đưa ra những lý giải sâu sắc về nguyên nhân dẫn đến sự thịnh vượng hoặc suy thoái của các quốc gia: "Sự Giàu Và Nghèo Của Các Dân Tộc" (The Wealth and Poverty of Nations) của David Landes và "Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" (Why Nations Fail) của Daron Acemoglu và James A. Robinson. Mặc dù cùng đề cập đến một chủ đề trung tâm - tại sao một số quốc gia trở nên giàu có và phát triển, trong khi những quốc gia khác lại nghèo và tụt hậu - hai tác phẩm này có những cách tiếp cận và lý giải khác biệt đáng chú ý.

"Sự Giàu Và Nghèo Của Các Dân Tộc" (The Wealth and Poverty of Nations) - David Landes (1998)

David Landes, một nhà sử học kinh tế nổi tiếng từ Đại học Harvard, đã xuất bản cuốn sách này vào năm 1998. Tác phẩm ra đời trong bối cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ, khi các học giả và nhà hoạch định chính sách đang tìm kiếm lời giải thích cho sự phát triển không đồng đều giữa các quốc gia.

Quan điểm chính của Landes là văn hóa đóng vai trò quyết định trong sự phát triển kinh tế của các quốc gia. Ông lập luận rằng những yếu tố như thái độ đối với công việc, sự đổi mới, tiết kiệm và những giá trị xã hội khác là chìa khóa để giải thích tại sao một số quốc gia phát triển nhanh hơn những quốc gia khác.

"Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" (Why Nations Fail) - Daron Acemoglu và James A. Robinson (2012)

Xuất bản vào năm 2012, "Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" (Why Nations Fail) là sản phẩm hợp tác giữa Daron Acemoglu, một nhà kinh tế học từ MIT, và James A. Robinson, một nhà khoa học chính trị từ Đại học Harvard. Cuốn sách ra đời trong bối cảnh hậu khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008, khi các nhà nghiên cứu đang tìm kiếm những lý giải mới về sự phát triển bền vững và dài hạn của các quốc gia.

Acemoglu và Robinson tập trung vào vai trò của các thể chế chính trị và kinh tế trong việc định hình sự phát triển của các quốc gia. Họ lập luận rằng các thể chế bao hàm (inclusive institutions) thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, trong khi các thể chế khai thác (extractive institutions) cản trở sự phát triển.

2. Phân tích các khái niệm chính

"Sự Giàu Và Nghèo Của Các Dân Tộc" (The Wealth and Poverty of Nations) - David Landes

1. Văn hóa là yếu tố quyết định: Landes nhấn mạnh rằng các giá trị văn hóa như thái độ đối với lao động, sự đổi mới, và tiết kiệm là những yếu tố quan trọng nhất trong việc giải thích sự khác biệt về phát triển kinh tế giữa các quốc gia. Trích dẫn: "Nếu chúng ta học được điều gì từ lịch sử phát triển kinh tế, đó là văn hóa tạo nên sự khác biệt gần như toàn bộ" (trang 516). Landes cũng viết: "Max Weber đã đúng. Nếu chúng ta có thể học được điều gì từ lịch sử phát triển kinh tế, đó là văn hóa tạo nên sự khác biệt gần như toàn bộ. (Những người theo chủ nghĩa Max Weber sẽ thích điều này; những người theo chủ nghĩa Marx thì không.)" (trang 516).
2. Tầm quan trọng của địa lý: Ông cũng thừa nhận vai trò của các yếu tố địa lý như khí hậu và tài nguyên thiên nhiên, nhưng cho rằng chúng ít quan trọng hơn so với văn hóa. Trích dẫn: "Địa lý và khí hậu đóng vai trò quan trọng... Nhưng những lợi thế và bất lợi của tự nhiên không phải là tất cả" (trang 15). Landes cũng lập luận: "Cuối cùng, địa lý không phải là định mệnh. Nó chỉ đặt ra những khả năng, và con người quyết định làm gì với những khả năng đó" (trang 17).
3. Sự phát triển của châu Âu: Landes lập luận rằng sự phát triển vượt trội của châu Âu là do các giá trị văn hóa đặc biệt, bao gồm tinh thần cạnh tranh, tôn trọng quyền sở hữu, và khuyến khích đổi mới. Trích dẫn: "Châu Âu đã phát triển một văn hóa của sự tiến bộ. Đầu tiên là khoa học, sau đó là công nghệ và cuối cùng là sản xuất" (trang 200). Ông cũng viết: "Sự khác biệt chính giữa châu Âu và Trung Quốc nằm ở sự tự do và bảo đảm cho sáng kiến cá nhân ở châu Âu và sự kiểm soát tập trung và sự thờ ơ, nếu không nói là thù địch, với sáng kiến cá nhân ở Trung Quốc" (trang 45).
4. Chủ nghĩa thực dân và phát triển: Ông cho rằng chủ nghĩa thực dân, mặc dù có nhiều mặt tiêu cực, đã góp phần vào sự phát triển của một số quốc gia thông qua việc truyền bá công nghệ và các giá trị văn hóa. Trích dẫn: "Chủ nghĩa đế quốc có thể là một lời nguyền, nhưng nó cũng có thể là một phương tiện truyền bá từ người giàu sang người nghèo" (trang 168). Landes cũng lưu ý: "Chủ nghĩa thực dân đã mang lại cho các thuộc địa nhiều thứ mà chúng không có trước đó: vốn, kỹ năng, công nghệ, kiến thức, các thể chế mới" (trang 437).

"Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" (Why Nations Fail) - Daron Acemoglu và James A. Robinson

1. Thể chế là yếu tố quyết định: Acemoglu và Robinson lập luận rằng chất lượng của các thể chế chính trị và kinh tế là yếu tố quan trọng nhất trong việc giải thích sự thịnh vượng hoặc nghèo đói của các quốc gia. Trích dẫn: "Các quốc gia thất bại ngày nay thất bại vì các thể chế khai thác của họ không tạo ra những động lực cần thiết cho người dân tiết kiệm, đầu tư và đổi mới" (trang 372). Họ cũng khẳng định: "Sự khác biệt về các thể chế kinh tế và chính trị giữa Hoa Kỳ và Mexico là nguồn gốc của sự khác biệt về thu nhập giữa hai nước" (trang 42).
2. Thể chế bao hàm vs. khai thác: Họ phân biệt giữa thể chế bao hàm (thúc đẩy sự tham gia rộng rãi vào các hoạt động kinh tế và chính trị) và thể chế khai thác (tập trung quyền lực và lợi ích vào một nhóm nhỏ). Trích dẫn: "Các thể chế kinh tế bao hàm tạo ra những động lực kinh tế cần thiết để các cá nhân thịnh vượng, trong khi các thể chế chính trị bao hàm đảm bảo sự ổn định của các thể chế này" (trang 79). Ngược lại, "Các thể chế khai thác tập trung quyền lực vào tay của một nhóm tinh hoa nhỏ và đặt ra ít hạn chế đối với việc thực thi quyền lực của họ" (trang 81).
3. Vai trò của lịch sử: Các tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của các "thời điểm then chốt" trong lịch sử, khi các sự kiện ngẫu nhiên có thể dẫn đến những thay đổi lớn trong quỹ đạo phát triển của một quốc gia. Trích dẫn: "Lịch sử không phải là định mệnh. Nó là kết quả của một chuỗi các sự kiện lịch sử, mỗi sự kiện tương tác với các thể chế hiện có và tạo ra những hậu quả không lường trước được" (trang 435). Họ cũng lưu ý: "Cái chết của Mansa Musa và sự sụp đổ tiếp theo của Đế chế Mali là một ví dụ về cách các thời điểm then chốt trong lịch sử có thể thay đổi quỹ đạo thể chế" (trang 114).
4. Phản bác thuyết địa lý và văn hóa: Họ lập luận rằng các yếu tố như địa lý và văn hóa không phải là nguyên nhân chính của sự thịnh vượng hoặc nghèo đói, mà chỉ là yếu tố thứ yếu so với vai trò của thể chế. Trích dẫn: "Mặc dù các yếu tố địa lý có thể đóng một vai trò trong việc định hình sự phân bố của thu nhập trên toàn cầu, chúng không thể giải thích sự khác biệt mà chúng ta quan sát được" (trang 48). Về văn hóa, họ viết: "Mặc dù các giá trị văn hóa đóng vai trò trong việc định hình các thể chế kinh tế và chính trị, không có bằng chứng cho thấy có sự khác biệt văn hóa lớn có thể giải thích sự khác biệt trong sự thịnh vượng mà chúng ta quan sát được ngày nay" (trang 57).

3. So sánh và đối chiếu

1. Yếu tố quyết định: Trong khi Landes nhấn mạnh vai trò của văn hóa, Acemoglu và Robinson tập trung vào thể chế. Tuy nhiên, cả hai đều công nhận sự phức tạp của vấn đề và không hoàn toàn loại bỏ tầm quan trọng của các yếu tố khác.
2. Phương pháp luận: Landes sử dụng phương pháp tiếp cận lịch sử truyền thống, dựa nhiều vào các ví dụ cụ thể và phân tích định tính. Acemoglu và Robinson kết hợp phân tích lịch sử với mô hình kinh tế và dữ liệu định lượng
3. Vai trò của địa lý: Cả hai tác phẩm đều thừa nhận tầm quan trọng của địa lý, nhưng Landes coi trọng nó hơn so với Acemoglu và Robinson. Landes xem địa lý như một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến sự phát triển văn hóa, trong khi Acemoglu và Robinson xem nó chỉ là yếu tố gián tiếp ảnh hưởng đến sự hình thành thể chế
4. Tác động của chủ nghĩa thực dân: Landes có cái nhìn phức tạp hơn về tác động của chủ nghĩa thực dân, thừa nhận cả mặt tích cực và tiêu cực của nó. Trong khi đó, Acemoglu và Robinson nhấn mạnh nhiều hơn đến tác động tiêu cực của chủ nghĩa thực dân thông qua việc tạo ra các thể chế khai thác ở các nước thuộc địa
5. Khả năng thay đổi: "Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" có cái nhìn lạc quan hơn về khả năng các quốc gia có thể thay đổi quỹ đạo phát triển của mình thông qua cải cách thể chế. Trong khi đó, Landes có vẻ bi quan hơn về khả năng thay đổi nhanh chóng các giá trị văn hóa đã ăn sâu
6. Phạm vi phân tích: Landes tập trung nhiều hơn vào lịch sử dài hạn và sự phát triển của phương Tây, trong khi Acemoglu và Robinson cung cấp một phân tích toàn cầu hơn, bao gồm nhiều ví dụ từ các nước đang phát triển.

4. Tác động và tiếp nối

Cả hai tác phẩm đều có ảnh hưởng sâu rộng đến lĩnh vực kinh tế phát triển và lịch sử kinh tế. Chúng đã tiếp nối và phát triển từ các công trình trước đó như "Sự Trỗi Dậy của Thế Giới Phương Tây" (The Rise of the Western World) của Douglass North và Robert Thomas (1973), vốn nhấn mạnh vai trò của các thể chế trong phát triển kinh tế.

Sau "Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" (Why Nations Fail), Acemoglu và Robinson đã tiếp tục phát triển lý thuyết của họ trong cuốn "Hành Lang Hẹp" (The Narrow Corridor) (2019), tập trung vào mối quan hệ giữa nhà nước và xã hội dân sự trong việc duy trì tự do và thịnh vượng.

Các học giả khác đã phát triển hoặc thách thức các lập luận trong hai cuốn sách này. Ví dụ, Jared Diamond trong "Súng, Vi Trùng và Thép" (Guns, Germs, and Steel) (1997) nhấn mạnh hơn vào vai trò của địa lý và môi trường, trong khi Francis Fukuyama trong "Nguồn Gốc Trật Tự Chính Trị" (The Origins of Political Order) (2011) tập trung vào sự phát triển của các thể chế chính trị qua thời gian.

5. Tổng hợp và kết luận

"Sự Giàu Và Nghèo Của Các Dân Tộc" (The Wealth and Poverty of Nations) và "Tại Sao Các Quốc Gia Thất Bại" (Why Nations Fail) đều đóng góp quan trọng vào việc hiểu rõ hơn về nguyên nhân dẫn đến sự thịnh vượng hoặc nghèo đói của các quốc gia. Mặc dù có những khác biệt đáng kể trong cách tiếp cận và trọng tâm, cả hai tác phẩm đều nhấn mạnh tầm quan trọng của các yếu tố lâu dài và sâu rộng trong việc định hình quỹ đạo phát triển của các quốc gia.

Sự kết hợp giữa các yếu tố văn hóa mà Landes nhấn mạnh và vai trò của thể chế mà Acemoglu và Robinson đề cao có thể cung cấp một cái nhìn toàn diện hơn về sự phát triển kinh tế. Điều này gợi ý rằng các chính sách phát triển hiệu quả cần phải xem xét cả hai khía cạnh này, cùng với các yếu tố khác như địa lý, lịch sử và bối cảnh quốc tế.

Bổ sung thông tin (update):

Khi liên hệ với cuốn sách "Con Đường Đến Tự Do, Kinh Tế Học và Xã Hội Tốt Đẹp" (The Road to Freedom, Economics and the Good Society), xuất bản tháng 4/2024 của  tác giả đạt giải Nobel Joseph E. Stiglitz, chúng ta có thể thấy một số điểm tương đồng và bổ sung quan trọng:

1. Vai trò của thể chế: Stiglitz, cũng như Acemoglu và Robinson, nhấn mạnh tầm quan trọng của các thể chế trong việc định hình nền kinh tế và xã hội. Tuy nhiên, Stiglitz tập trung nhiều hơn vào vai trò của chính phủ trong việc tạo ra một "xã hội tốt đẹp".
2. Công bằng và tăng trưởng: Trong khi Landes và Acemoglu & Robinson tập trung vào các yếu tố dẫn đến tăng trưởng kinh tế, Stiglitz nhấn mạnh rằng công bằng và tăng trưởng không phải là đánh đổi, mà thực tế có thể bổ trợ cho nhau.
3. Phê bình chủ nghĩa thị trường tự do: Stiglitz đưa ra một góc nhìn phê phán đối với chủ nghĩa thị trường tự do cực đoan, điều này bổ sung cho phân tích của Acemoglu và Robinson về tầm quan trọng của các thể chế bao hàm.
4. Toàn cầu hóa: Trong khi Landes xem xét tác động lịch sử của toàn cầu hóa thông qua lăng kính của chủ nghĩa thực dân, Stiglitz cung cấp một phân tích hiện đại hơn về tác động của toàn cầu hóa đối với sự phát triển và bất bình đẳng.
5. Chính sách công: Stiglitz đi xa hơn trong việc đề xuất các chính sách cụ thể để tạo ra một xã hội công bằng và thịnh vượng hơn, bổ sung cho phân tích lý thuyết và lịch sử của Landes và Acemoglu & Robinson.

Như vậy có thể thấy, cả ba tác phẩm đều nhắc nhở chúng ta rằng sự thịnh vượng và công bằng xã hội không phải là điều tất yếu, mà là kết quả của những quá trình lịch sử phức tạp, những lựa chọn chính sách khó khăn, và sự cân bằng giữa vai trò của thị trường và nhà nước. Hiểu được điều này có thể giúp các nhà hoạch định chính sách và công chúng đưa ra những quyết định sáng suốt hơn về tương lai của các quốc gia và cộng đồng của họ.

MD, Cambridge, MA, Sep 2014